Dyrtida kom snikande. På tre år fall nordmenns økonomiske tryggleik drastisk, og berre halvparten av oss reknar oss no som økonomisk trygge.
Britane har blitt minst like hardt ramma av prisveksten. Dei har hatt ei endå høgare prisutvikling på mat og straum enn vi har i Noreg, og spesielt straumprisane har gjort livet vanskeleg for svært mange britar.
Saman med britiske forskarar har OsloMet-forskarane Christian Poppe og Per-Arne Tufte samanlikna velferdsstatane i Noreg og Storbritannia og korleis dei har handtert prisveksten dei siste åra.
– Den økonomiske tryggleiken har falle i begge land. Noreg har ikkje komme ned på nivå med Storbritannia, men fallet i Noreg har vore større. Og det har gått hardast ut over dei dårlegast stilte, seier SIFO-forskar Christian Poppe.
Nordmenn ligg betre an på den økonomiske skalaen enn dei fleste britar. Inntektsnivået i Noreg ligg 80 prosent høgare enn i Storbritannia, og ulikskapane mellom dei rikaste og dei fattigaste er mykje lågare i Noreg.
– Norske hushald var betre rusta til å tole dyrtida, seier Poppe.
– Med unntak av den norske straumstøtta, som kom tidleg, er den største likskapen mellom dei to landa at tiltaka mot dyrtida kom seint, seier Christian Poppe. Foto: Eivind Røhne/OsloMet
Store forskjellar i velferd
Noreg har eit raust velferdssystem samanlikna med Storbritannia. I tråd med ein sosialdemokratisk tankegang har vi universelle ordningar som skal sikre mest mogleg velferd for flest mogleg, som pensjonsordningar, dagpengar og andre ytingar som skal sikre livsopphaldet til ulike grupper. Forskarane kallar slike ordningar for førsteorden-tiltak. Dette er permanente ordningar som blir fastsette gjennom statsbudsjettet.
Storbritannia har eit liberalt regime med vekt på andreorden-tiltak, som i større grad er strakstiltak og målretta støtte. Under dyrtida har dette vore mellom anna kontantutbetalingar til låginntektsgrupper, pensjonistar, uføre og fattige, ofte knytt til utbetalingar for å dekke straumrekninga til folk. Storbritannia har mykje knappare pensjonar, trygder og faste ytingar enn Noreg.
Tiltak
– Med unntak av den norske straumstøtta, som kom tidleg, er den største likskapen mellom dei to landa at tiltaka mot dyrtida kom seint, seier Poppe.
Han påpeikar at den største forskjellen mellom landa er at Noreg satsa på førsteorden-tiltak, medan Storbritannia satsa på andreorden-tiltak. Dette er i tråd med velferdsregima og paradigma i landa for å levere velferd til befolkninga, høvesvis den liberale og den sosial-demokratiske tilnærminga til velferd.
– Begge land kunne vore meir sjenerøse, særleg i den tidlege fasen av dyrtida. Unntaket er den norske straumstøtta, seier han.
Lærdommar
Poppe meiner Noreg kan ta lærdom av at førsteorden-tiltak er knytt til budsjettrutinar og derfor kjem utsette grupper til gode etterskotsvis og på eit seint tidspunkt. Storbritannia var raskare enn Noreg med andreorden-tiltak som er kjappe å få på plass, og som derfor kjem folk omgåande til gode.
Noreg har ikkje tradisjon for denne typen tiltak. Dyrtida har likevel vist at dei er heilt nødvendige når kriser av denne typen rammer.– Christian Poppe
– Noreg har ikkje tradisjon for denne typen tiltak. Dyrtida har likevel vist at dei er heilt nødvendige når kriser av denne typen rammer, seier han.
Storbritannia har ikkje hatt noka utstrekt satsing på førsteorden-tiltak. Slike ordningar er likevel fundamentet i fordelinga av velferd, og gir stabilitet over tid fordi dei er varige. Dette er mykje av forklaringa på at velferdsnivået i breie grupper av den britiske befolkninga er lågare enn i Noreg, og for mange kritisk låge.
– Britisk forsking har dessutan vist at sjølv om andreorden-tiltaka hadde omgåande effekt, er langtidseffekten minimal. Derfor er det heller ikkje snakk om at utsette grupper har fått eit vesentleg velferdsløft. Då må det førsteorden-tiltak til, seier Poppe.
Endringar
Poppe meiner at Noreg kunne ha auka overføringane til dei som har minst gjennom andreorden-tiltak.
– Det er ei utfordring at strakshjelp i form av supplerande økonomisk sosialhjelp går over kommunale budsjett, og at mange kommunar har dårleg råd. Ei anna utfordring er at retten til stønader typisk er knytt til inntekta til mottakaren. Det betyr at om ein aukar nivået på éin stønad, kan ein miste ein annan stønad og totalt sett komme dårlegare ut.
Ein stor nok krise kunne ført til ei grunnleggande omlegging av sjølve velferdspolitikken, kalla tredjeorden-tiltak. Men så lenge eit stort fleirtal klarer seg, er ikkje behovet for ei omlegging sterkt nok.
– Det ideelt sett beste velferdssystemet er eit regime med sjenerøse førsteordens-tiltak kombinert med rutinar og politisk vilje til å innføre andreorden strakstiltak når behovet oppstår. Her har begge land noko å lære, på kvar sin måte.
Referanse
Poppe, C., Evans, J., Kempson, E. and Tufte, P.A. (2024), "Financial Well-Being and the Welfare State: Effects of the Cost-Of-living Crisis in the United Kingdom and Norway (emerald.com)", Jacobsen, E., Strandbakken, P., Dulsrud, A. and Skuland, S.E. (Ed.) Consumers and Consumption in Comparison (Comparative Social Research, Vol. 37), Emerald Publishing Limited, Leeds, p. 13-37.
